مصاحبه‌ای با شارون اسمیت دربارۀ مراکز اسناد معماری
مصاحبه و ترجمه از محمدمهدی طاهری
شارون اسمیت (Sharon C. Smith) دکتری خود را در تاریخ و تئوری هنر از دانشگاه بینگهمتون[۱] گرفته است. تخصص او در تاریخ هنر و معماری خاورمیانه و نیز تاریخ هنر و معماری مدرن ایتالیا است.[۲] او مدیر مرکز اسناد آقاخان در دانشگاه ام‌آی‌تی است و ایجاد و توسعه و سرپرستی سلسلۀ مبسوطی از خدمات و برنامه‌ها را به عهده دارد که هدفش جمع‌آوری داده‌هایی هست که به کار پژوهشگران عرصۀ معماری اسلامی می‌آید.
روند این مصاحبه چنین بوده است: در ۱۲مهرماه ۱۳۹۵ (۳ اکتبر ۲۰۱۶) سوال‌ها را به‌صورت مکتوب برای او فرستادم و در ۱۷آبان‌ماه ۱۳۹۵ (۷ نوامبر ۲۰۱۶) پاسخ‌های او را دریافت کردم و اکنون ترجمۀ این مصاحبه، در گاهنامۀ مطالعات معماری ایران دانشگاه تهران، کوبه، منتشر می‌شود.
Sharon C. Smith
۱. مرکز اسناد معماری چیست و چه کارایی‌هایی دارد؟
به‌طورکلی، گمان می‌کنم مرکز اسناد معماری جایی است که اسناد معماری را جمع‌آوری می‌کند، گرد هم نگاهشان می‌دارد و دسترسی به آن‌ها را ممکن می‌کند. هرچند این تعریف زیاده کلّی است؛ به‌نظرم بسیاری از مراکز اسناد، برای جمع‌آوری اسناد بر یک موضوع خاص متمرکز می‌شوند: مثلاً بر حوزۀ جغرافیایی، اقلیمی، سبکی، کارهای یک معمار مشخص یا یک دفتر طراحی خاص، یا گاهی هم ترکیبی از این‌ها متمرکز می‌ّشوند.
۲. کدام اسناد برای نگهداری در مراکز اسناد مناسب‌اند؟ آیا کتاب‌ها و پایان‌نامه‌ها هم درخور نگهداری در مراکز اسناد هستند؟
می‌توانم در پاسخ به این سوال، از آنچه بگویم که در مرکز اسناد آقاخان در ام‌آی‌تی نگهداری می‌کنیم: ما آرشیو شخصی معماران و پژوهشگرانی را نگه می‌داریم که یا در جوامع اسلامی فعالیت می‌کنند یا حوزۀ فعالیتشان به آن‌ها مربوط است. در این آرشیوها گسترۀ بسیار وسیعی از داده‌ها را می‌شود یافت: ترسیم‌ها و کروکی‌ها، نقشه، بلوپرینت، پروپوزال پروژه‌ها، جستارها، اسلاید، عکس، فایل‌های صوتی و تصویری، یادداشت‌های میدانی و… . علاوه بر این‌ها، ما کتاب و پایان‌نامه و مقاله هم مشروط به ربط مستقیم با موضوع اسنادمان نگهداری می‌کنیم.
۳. لطفاً از مرکز اسناد آقاخان بگویید؛ چگونه راه‌اندازی شد و اسنادتان را چطور جمع‌آوری کردید؟ وضع مرکز اسناد آقاخان اکنون چگونه است؟ چه‌ها دارد؟ چه می‌کند؟ برنامه‌هایش برای آینده چیست؟
مرکز اسناد آقاخان، در ساختار کنونی، را من راه‌اندازی کردم؛ در سال ۲۰۱۱ من را در مقام مدیر بنیان‌گذاری مرکز فعلی به کار گماردند. رد پای ایدۀ چنین مرکزی را می‌توان گرفت و به هدیۀ «آقاخان»[۳] به دانشگاه ام‌آی‌تی (MIT) در سال ۱۹۷۹ رسید. در طی چند دهۀ پیشین، این «مرکز» ساختاری منسجم و دقیق نداشت و در ابتدا متشکل از یک کتاب‌دار و یک فهرست‌نویس (Cataloger) بود. همچنین تا قبل از ۲۰۱۱، مرکز اسناد آقاخان در دانشگاه ام‌آی‌تی فضای فیزیکی مختص‌به‌خودی نداشت و نیز به‌جز اسناد تصویری بنیاد آقاخان، چیز دیگری را ثبت و بایگانی نمی‌کرد.
تعریف و ایجاد ساختار جدید مرکز اسناد آقاخان، از آگوست ۲۰۱۱ آغاز شد و من، که در سِمت مدیریت برنامه‌های ویژه مشغول به کار بودم، مامور ایجاد و توسعه و سرپرستی سلسلۀ مبسوطی از خدمات و برنامه‌ها شدم که هدفش جمع‌آوری داده‌هایی بود که مورد نیاز استادان و دانشجویان و نیز پژوهشگران برنامۀ آقاخان برای معماری اسلامی (AKPIA) در دانشکدۀ معماری دانشگاه ام‌آی‌تی هست. برنامۀ آقاخان برای معماری اسلامی، خودْ برنامه‌ای گسترده است که بر معماری اسلامی، شهرسازی، فرهنگ بصری و حفاظت از بناهای تاریخی متمرکز است[۴]. ماموریت دیگر من سرپرستی آرک‌نت (Archnet) بود. آرک‌نت گنجینۀ اصلی اشاعۀ داده‌های ماست. و نیز رهبری فکری امور داده‌ها و اطلاعاتی که در آرک‌نت نگهداری می‌شود را هم بر عهدۀ من گذاشتند و اکنون معاون آرک‌نت نیز هستم، که این سِمت را در شراکت با یکی از همکارانم در بنیاد آقاخان دارم.
ما خودمان به‌دنبال جمع‌آوری مجموعه‌ها نمی‌رویم، بلکه چون آوازۀ ما دهان‌به‌دهان نقل شده است، معماران و پژوهشگران، یا نمایندگان و گاه وارثان آن‌ها، با ما تماس می‌گیرند و اسنادشان را در اختیارمان می‌گذارند. به‌شکلی شگرف خوش‌اقبالیم که موسسه‌ای شناخته‌شده و مورد احترام هستیم. همچنین ما اسناد را نمی‌خریم؛ هزینۀ وصول اسناد، دسته‌بندی، جابه‌جایی، مرمت، حفاظت، فهرست‌نویسی، دیجیتال کردن آن‌ها و فراهم‌آوری امکان دسترسی به اسناد هزینه‌بر است و به همین است که هدیه بودن اسناد، برای ما ارزش زیادی دارد. البته ما برای کتابخانۀ دانشگاه ام‌آی‌تی و مرکز اسناد خودمان، فیلم‌ها و کتاب‌ها را می‌خریم و مجموعۀ اسنادمان به‌صورت مداوم رشد می‌کند.
[۵]مجموعۀ ما منابع متنوعی را در بر می‌گیرد: عکس، تصویر، نقشه، سند و… . فهرست زیر، که البته کامل هم نیست، نمونه‌هایی از مجموعۀ ماست که بر اساس نوع، دسته‌بندی شده است. دسترسی به این اسناد برای همۀ دانشجویان، استادان، پژوهشگران و محققان ممکن است.
لیست داده‌های مرکز اسناد آقاخان:
آرشیو تصویری آقاخان
آرشیو تصویری آقاخان (AKVA) هم میراث تاریخی را در خود دارد و هم داده‌های بناهای جدید را. آرشیو میراث تاریخی، حدود صدوبیست‌هزار اسلاید و عکس دیجیتال از معماری و شهر و ساختمان‌های جوامع مسلمانان را در خود دارد که پژوهشگران و معماران و شرکت‌های معماری آن‌ها را اهدا کرده‌اند؛ بعضی از این عکس‌ها را هم دانش‌آموختگانی هدیه داده‌اند که با بورس‌های برنامۀ آقاخان برای معماری اسلامی (AKPIA) به سفر در کشورهای اسلامی رفته‌اند. از سال ۲۰۱۶، آرشیو تصویری آقاخان داده‌های ازآغازدیجیتالِ مرکز اسناد را هم در بر می‌گیرد و محوطه‌های تاریخی و معاصر را ثبت می‌کند، که بعضی از آن‌ها اکنون دیگر وجود ندارند.
آرشیو معماران
آرشیو پژوهشگران
مجموعه‌های تخصصی
چنان‌که در سایتمان هم اشاره شد، این لیست کامل نیست و آرشیوهای دیگری هم موجود است. ما به توسعۀ مرکزمان ادامه می‌دهیم. این آرشیوها را می‌شود در مرکز دید و فعلاً دسترسی آنلاین به بعضی از آن‌ها هم فراهم است. در ضمن ما نسخۀ دیجیتال‌شدۀ اسنادی که اکنون در آرک‌نت نیست را درصورت درخواست پژوهشگر، فراهم می‌کنیم.
برنامۀ ما برای آرشیومان ادامۀ روند فعلی است: نگهداری و حفاظت اسناد و فرآهم‌آوری امکان دسترسی عموم به آن‌ها.
۴. ارجاع‌دهی به اسناد شما چگونه امکان‌پذیر است؟ قانون‌های کپی‌رایت، مراکز اسناد را چگونه زیر ردای خود جا می‌دهند؟
از همان آغاز به کار مرکز اسناد، بخشی از حکم ما این بوده که اسناد، مخاطبان بسیار و گسترده‌ای داشته باشد. بنابراین دسترسی آزادانه به همۀ داده‌های ما برای هدف‌های پژوهشی و آموزشی ممکن است.
ماجرای کپی‌رایت قدری پیچیده‌تر است؛ اما برای بیشتر داده‌ها، آنچه به مرکز اسناد هدیه می‌شود همراه با انتقال کامل حقوق مالکیت اثر است. به این معنا که از زمان اهدای آرشیو و اسناد به بعد، مرکز اسناد آقاخان است که حقوق کپی‌رایتی را در اختیار می‌گیرد. ما از کاربران می‌خواهیم که پیش از استفاده از سندی یا انتشار آن، با ما برای گرفتن مجوز تماس بگیرند؛ که در صورت انجام درست امور اداری، عکس‌ها را با کیفیتی بالاتر در اختیار کاربر می‌گذاریم.
بعضی اوقات مالکان آرشیو ترجیح می‌دهند که امتیاز استفاده از عکس‌ها را هم به ما بدهند؛ این امر ما را قادر می‌کند که پای‌بند پیمانمان بمانیم و همۀ داده‌ها را برای هدف‌های آموزشی و پژوهشی، در دسترس همگان قرار دهیم. در غیر این صورت، درخواست‌های مبتنی بر بازنشر اسناد را معمولاً به مالک اثر ارجاع می‌دهیم.
۵. اسناد را چگونه انتخاب می‌کنید؟
آرشیوها را من و دیگر استادان ارزیابی می‌کنیم و ربط آن‌ها به موضوع و هدف مرکزمان را می‌سنجیم. معیارهای برگزیدن و دیجیتالی کردن اسناد، رویکردی چندسویه‌نگر دارد که نیازهای برآمده از برنامه‌های مرکز، استادان، دانشجویان و پژوهشگران را در برمی‌گیرد. البته وضعیت داده‌ها هم امری موثر است؛ داده‌های آسیب‌دیده، داده‌هایی که در معرض گم شدن یا تخریب شدن هستند، و نیز داده‌هایی که قابلیت از بین رفتن سریع را دارند (همچون نوارهای صوتی) در اولویت دیجیتالی شدن قرار می‌گیرند.
۶. به‌صورت کلی، دسترسی ساده و مدیریت آسان و مناسبِ حجم عظیم داده‌های یک مرکز اسناد چگونه ممکن می‌شود؟
وقتی آرشیوی به دست مرکز اسناد می‌رسد و بر لیست موجودی‌ها افزوده می‌شود، باید از نظر فیزیکی ارزیابی و سامان‌دهی بشود. در مرکز اسناد آقاخان، ما از ابزارهای زیادی برای سیاهه‌برداری از مجموعه‌های مرکز و دربارۀ اسناد آن بهره می‌بریم؛ ابزارهایی همچون «Archivist Toolkit»[۸] یا «Archive Space»[۹]؛ این ابزارها به شما امکان می‌دهد که آرشیوها را دریافت و مدیریت کنید و یاری‌رسان شما در دسترسی به آن‌ها خواهد بود. وقتی مرکز اسناد ایجاد شد، این نرم‌افزارها که می‌توانند بسیار پردامنه هم باشند، باید در کتابخانۀ شما به‌آسانی یافت‌شدنی باشند (بااستفاده از مارک‌رکورد[۱۰]، یا چیزی همانند این، در فهرست‌نوشته‌ها). ابزار یاری‌رسان شما در مدیریت داده‌های مرکز اسناد، باید هم برای اسناد فیزیکی و هم اسناد دیجیتال کارایی داشته باشد. پیوند این ابزار باید با همۀ انواع اسناد و نیز تک‌تک صفحه‌های اینترنتی سامانۀ مرکز اسنادتان ، برقرار باشد. طبعاً وقتی با تعداد زیادی از آرشیوها سروکار دارید، چنین اموری برای حفظ و نگهداری اسناد ضروری است.
۷. در مرکز اسنادی مناسب و شایسته، هر سند یا داده چه جزئیاتی را باید داشته باشد؟
جزئیات لازم برای ثبت و عرضۀ هر داده، بستگی زیادی به نوع آرشیو، قصد و نیّت مرکز اطلاعات و نیز نوع داده دارد. استانداردهای زیادی برای این موضوع موجود است: VRA Core، Dublin Core و… . در کتابخانۀ کنگرۀ ملی ایالات‌متحد هم اطلاعات خوبی عرضه شده است.[۱۱]
۸. آیا مرکز اسناد آقاخان قانون‌های خاصی دربارۀ کیفیت داده‌های آرشیوهای دریافتی، همچون کیفیت یا زاویۀ دید عکس‌ها، دارد؟ یا به‌صورت کلی، آیا چنین قانون‌ها یا دستورالعمل‌هایی برای اسناد هدیه‌شده یا جمع‌آوری‌شده لازم است؟
در مرکز اسناد آقاخان در ام‌آی‌تی، ما استانداردهایی در کیفیت اسناد داریم؛ برای مثال عکس‌ها باید بین ۱۵۰ تا ۱۵۰۰ پیکسل‌دراینچ، کیفیت داشته باشند. البته چون ما با داده‌هایی سروکار داریم که جمع‌آوری بعضی از آن‌ها به یک دهه پیش باز می‌گردد، تعداد قابل توجهی از عکس‌های آرک‌نت در این محدودۀ استاندارد نمی‌گنجند. هرچند مسئولیتی بسیار سخت و سنگین است، در حال جایگزینی این عکس‌ها با عکس‌هایی بهتر هستیم.
ما به عکاس‌ها نمی‌گوییم که چطور عکس بگیرند؛ هرچه تعداد بیشتری عکس از یک موضوع به دست ما برسد، بیشتر خوشایند طبع ماست. داشتن مجموعه‌ای مناسب از عکس‌ها، به مخاطب آن‌ها کمک می‌کند که بنا را درک کند؛ چنان‌که گویی آن بنا را دیده است. البته ما بر داده‌های مرکزمان نظارت می‌کنیم، اگر عکس‌ها همانند هم باشند یا کیفیتشان پایین باشد، از آن‌ها استفاده نمی‌کنیم. هرچند به‌قصد حفظ انسجام یک آرشیوِ اهدایی، همۀ آنچه اهدا می‌شود را نگه می‌داریم؛ چنان‌که خواستۀ اهداکننده آن آرشیو است.
هرچند در کل اسناد یا آرشیوهای اهداشده را گزینش می‌کنیم، قانونی سفت‌وسخت برای این کار نداریم. هر مرکز اسنادی باید معیارهای خودش را، براساس زمینه‌های مدنظر یا خواسته‌هایش، داشته باشد.
۹. باتوجه به اهمیت بنیاد آقاخان در مطالعات معماری، آیا به‌دنبال اشاعۀ مراکز اسناد و بهبود و توسعۀ آن‌ها در سایر کشورها هم هستید تا شاید به مرکز اسنادی جهانی و جهان‌شمول دست پیدا کنید؟
بخشی از ماموریت مرکز اسناد آقاخان در دانشگاه ام‌آی‌تی، فراهم‌آوری فضایی برای دسترسی آسان‌تر به مجموعه‌های سازمان ما، بنیاد آقاخان، است. در آرک‌نت، ما میزبان جایزۀ معماری آقاخان و نیز برنامۀ مجموعۀ شهرهای تاریخی هم هستیم، ضمن اینکه اطلاعات مربوط به هرکدام از این‌ها در سایت‌های خودشان هم موجود است. علاوه بر این، مرکز اسناد آقاخان با بسیاری از سازمان‌ها و افراد حقیقی شراکت و همکاری می‌کند تا به مجموعه‌ای کامل‌تر از فرهنگ بصری و داده‌های معطوف به معماری جامعۀ مسلمانان برسد. نظر به گستردگی و نیز بر ژرفای مجموعه‌های فعلی مرکز، برای یک سازمان ناممکن است که همۀ داده‌ها را در خود بگنجاند. بنابراین مشارکت و همکاری بهترین راه است. دریافته‌ایم که تفاهم و توافق‌های مشترک، برای انباشت داده‌هایی که در سازمان‌های گوناگون نگهداری می‌شوند، سودمند می‌افتد. به جای تلاش برای در مالکیت گرفتن همه چیز، همکاری و شراکت موجب غنی‌سازی بانک داده‌های شما و شریکتان می‌شود.
۱۰. وضع پیشِ روی آرشیوسازی و مراکز اسناد را چگونه می‌بینید؟ ممکن است کارایی و اهمیت آن‌ها در عصر اطلاعات به‌تدریج کاسته شود؟
به‌نظرم از نیاز به آرشیوها هرگز کاسته نخواهد شد. چالش دنیای جدید و عصر اطلاعات این است که محتواداری و دردسترس‌بودگی این داده‌ها را حفظ بکند و نظارت بر داده‌ها و همگامی با تکنولوژی راه‌حل این امر است.
۱۱. و نهایتاً، چه راهکارهایی را برای دستیابی به مرکز اسنادی سودمند و کارا و دقیق پیشنهاد می‌کنید؟
راهکارهای دستیابی به چنین مرکزی، بستگی زیادی به هدف آن مرکز دارد. ماموریت ما تعریف‌شده و واضح است[۱۲]. مرکز اسناد آقاخان در ام‌آی‌تی (AKDC@MIT) پایگاهی پژوهی است که از آموزش و پژوهش در تاریخ و تئوری معماری، شهر، طراحی محیط و منظر، فرهنگ بصری، حفاظت و نیز معماری‌کردن در جامعه‌های مسلمانان حمایت می‌کند.
وقتی هدفتان مشخص شد و بهترین کنش‌های معطوف به موضوعتان تعریف شد، آن‌ها را مستند کنید. احتمالاً از بعضی مواجهه‌ها شگفت‌زده می‌شوید: نمونه‌هایی که مغفول می‌مانند یا/و کنش‌های سودمندی که به کنار گذاشته می‌شوند، چون هیچ کس آن هدف نخستین را دیگر به یاد نمی‌آورد!
حتماً قانون‌هایی در فهرست‌نویسی وضع کنید و پیرو آن‌ها باشید. معیارعمل و استانداردهایی را برای کارکنان، برای داده‌ها و نیز برای کاربرانتان وضع کنید. مستند کنید که هر چیزی در مرکز شما، کِی، کجا، چگونه و چرا در مجموعۀ شما قرار گرفته است.
و نهایتاً مجموعه‌تان را به همه بشناسانید؛ آنچه مخفی می‌ماند سودمندی و کارایی کمی دارد. زمان زیادی می‌برد اما بالاخره به هدف مطلوبتان خواهید رسید.
[۱] Binghamton University
[۲] برای مشاهدۀ مقاله‌ها و آثار دکتر اسمیت، سری به صفحۀ او در آکادمیا بزنید: https://mit.academia.edu/SharonSmith
[۳] کریم آقاخان یا کریم‌خان چهارم، (زادۀ ۱۳ دسامبر ۱۹۳۶) دانش‌آموختۀ دانشگاه هاروارد در رشته تاریخ اسلام است. او ثروت فروانی دارد که عمدۀ آن برآمده از عشیره‌هایی (سهم‌های امام) است که اسماعیلیان می‌پردازند؛ بخشی از این ثروت به ایجاد شبکۀ توسعه آقاخان (AKDN) معطوف شد که نام موسسه‌ای است شامل ده‌ها آژانس مختلف، که به فعالیت‌های بشردوستانه در کشورهای فقیر و در حال توسعه می‌پردازد. هر سه سال یک بار از سوی این بنیاد جایزۀ معماری آقاخان، به مبلغ یک میلیون دلار، به یک یا چند معمار زنده اعطا می‌گردد. (م.)
[۴] برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: https://akpia.mit.edu (م.)
[۵] بخشی از متن مصاحبه، رنگی متفاوت از سایر بخش‌ها دارد؛ محتوای این بخش از دکتر استون نیست، بلکه آن‌ها را در پاسخ به سول سوم، از سایت مرکز اسناد آقاخان نقل کرده است: http://libraries.mit.edu/akdc/collections
[۶] Lisa Golombek
[۷] Renata Holod
[۸] این نرم‌افزار، نخستین سامانۀ مدیریت داده‌های آرشیوی است. برای آشنایی بیشتر با این نرم‌افزار به سایت http://archiviststoolkit.org رجوع کنید. (م.)
[۹] این سامانه هم سامانه‌ای تحتِ وب است که به کار مدیریت داده‌های آرشیوی می‌آید. برای آگاهی بیشتر از این سامانه، به سایت http://archivesspace.org رجوع کنید. (م.)
[۱۰] مارک‌رکورد (Machine-Readable Cataloging Record): فهرست‌نوشته‌ها را به‌گونه‌ای می‌نگارند که یک نوع مشخص از ماشین بتواند داده‌های آن‌ها را بخواند و تفسیر کند. برای آگاهی از اهمیت این نوع فهرست‌نویسی این سایت را ببینید: http://www.loc.gov/marc/umb/um01to06.html (م.)
[۱۱] در این بخش از پاسخ‌های دکتر اسمیت به پرسش‌های مصاحبه، بخش‌هایی از اطلاعات عرضه‌شده در سایت کتابخانۀ کنگرۀ ملی ایالات‌متحد منتقل شده است که معطوف به استانداردهای دیجیتالی کردن اسناد و فرمت‌های درخور مارک‌رکورد‌ها هستند. این اطلاعات را متن ترجمه‌شده منتقل نکرده‌ام زیرا اولاً بیشتر آن‌ها مجموعۀ حروف و ارقام مرتبط با موضوع ثبت و مدیریت اسناد هستند که ترجمه‌ناپذیرند و ثانیاً به کار مخاطب عام نمی‌آیند و صرفاً برای آرشیوداران مناسب است. باری برای خواندن آن‌ها به سایت کنگره رجوع کنید: https://www.loc.gov/standards
[۱۲] برای مشاهدۀ هدف و ماموریت مرکز اسناد آقاخان، این وب‌سایت را ببینید: http://libraries.mit.edu/akdc/about-akdcmit
محمدمهدی طاهری
هیچ نظری وجود ندارد